حضانت یعنی اینکه یک نفر، مسئولیت شخص دیگری را بر عهده بگیرد. کسی که عهده دار نگاهداری و تربیت کودک (حضانت) است الزاماً همان شخصی نیست که امور مالی وی را اداره میکند زیرا قانوناً حضانت طفل و اداره امور مالی کودک در مرحله اول، به وسیله پدر و جد پدری اداره می شود و در حقیقت سمت پدر و جد پدری را،به عنوان ولایت قهری می شناسند. نکته جالب توجه این است که پدر و جد پدری هر دو در ردیف همدیگر قرار دارند و البته مقدم بر مادر قرار گرفته اند و هرکدام مستقلاً دارای حق ولایت می باشند.
از نظر قانون ولی قهری کیست؟
بر اساس قانون مدنی ولی قهری نماینده قانونی کودک در همه امور و مسائل مربوط به اموال و حقوق مالی کودک می باشد و اختیاراتش نامحدود است و برای موارد دیگری اعمال این اختیار محتاج به کسب اجازه از دادگاه یا هر مرجع دیگر نیست، زیرا سمت خود را مستقیماً از قانون بدست می آورند و منشاء آن رابطه ابوتی است که با کودک پیدا شده است.
بعد از اصلاحات قانون، مقرر شد که هرگاه ولی قهری طفل رعایت غبطه صغیر را ننماید و مرتکب اقداماتی شود که موجب ضرر مولی علیه گردد، به تقاضای یکی از نزدیکان وی و با درخواست رئیس حوزه قضائی پس از اثبات دادگاه، ولی مذکور را عزل و از تصرف در اموال صغیر منع و برای اداره امور مالی طفل فرد صالحی را به عنوان قیم تعیین مینماید.
در صورتی که ولی قهری به علت کبر سن و یا بیماری و امثال آن از قبیل سفر طولانی و یا زندانی شدن، قادر به اداره اموال مولی علیه نباشد و شخصی را هم برای این امر تعیین نکند، دادگاه فردی را به عنوان «امین» تعیین خواهد کرد تا با کمک ولی قهری، مشترکاً اموال کودک را اداره کنند. حالا نکته قابل توجه این است که ولایت یعنی اختیار اداره امور مالی کودک فقط مخصوص پدر و جد پدری است و مادر از این حیث هیچگونه سمت و اختیاری ندارد و اینکه نه تنها پدر و جد پدری بر مادر مقدم است بلکه هر فرد غریبه دیگری با دستاویزی به نام وصیت میتواند بر مادر مقدم باشد.
همچنین هر یک از پدر و جد پدری میتواند بعد از وفات دیگری برای اولاد خود که تحت ولایت او میباشد وصی تعیین کند تا بعد از فوت خود در نگاهداری و تربیت آنها مواظبت کرده و اموال آنها را اداره کند. بنابراین سمت ولایت قهری پدر و جد پدری نه تنها در زمان حیات آنها حتی در صورت ثبوت خیانت و عدم لیاقت و … از بین نمی رود بلکه حتی می تواند بعد از حیات آنان نیز ادامه یابد یعنی هر یک از پدر و جد پدری می تواند وصیت کند که بعد از مرگ وی شخص ثالثی “فرضاً” عموی کودک عهده دار امور مالی طفل شود.
ممکن است پدر یا جد پدری به کسی که به سمت وصایت معین کرده است اختیار تعیین وصی بعد از فوت خود را برای کودک بدهد، در این صورت وصی می تواند شخص دیگری را تعیین تا بعد از فوت وی اموال کودک را سرپرستی کند. بعد از پدر و پدر بزرگ و وصی، ممکن است نوبت به مادر برسد.
چه زمانی برای اداره امور مالی کودک قیم تعیین می شود؟
اگر کودکی فاقد ولی خاص پدر و جد پدری و وصی منتخب از طرف آنها باشد، برای اداره امور مالی وی باید قیم تعیین شود، که در این حالت مادر طفل با داشتن صلاحیت اخلاقی بر هر فرد دیگری مقدم است مشروط بر آنکه ازدواج نکرده باشد. اما اگر مادر ازدواج کرده باشد اولویت قانونی خود را از دست میدهد و در ردیف سایر اقربای طفل قرار میگیرد و در این حالت اگر دادگاه صلاح بداند می تواند مادر را به عنوان قیم تعیین کند و یا این سمت را به فرد دیگری واگذار کرده و فقط حضانت را به مادر اختصاص دهد. زن نمیتواند بدون رضایت شوهر خود (چه از طرف دادگاه تعیین شده باشد) قیمومیت را قبول کند.
قیم بر خلاف ولی قهری و وصی باید تحت نظارت دادگاه انجام وظیفه کند و همه ساله بایستی صورت درآمد و مخارج کودک را تهیه و به تصویب دادگاه برساند و در برخی از امور از قبیل فروش و رهن اموال غیر منقول و صلح دعوى و…. باید قبلاً نظر موافق دادگاه را بدست بیاورد. مادر حق ندارد وصی تعیین کند. انتخاب وصی از حقوق پدر و جد پدری است و در این مورد غیر از پدر و جد پدری کس دیگری حق ندارد بر صغیر وصی تعیین کند. حتی مادر (به استثناء موردی ) حق اداره امور مالی فرزند خود را ندارد و بنابراین حق تعیین وصی را هم ندارد ولو آن که کودک فاقد پدر یا جد باشد.
آیا مادر می تواند برای کودک وصی تعیین کند؟
اگر مادر مالی را به فرزندش ببخشد یا وصیت کند، نمی تواند کسی را به عنوان وصی برای اداره آن مال بگمارد زیرا با بخشش یا وصیت بعد از فوت موصی، مال به ملکیت کودک درآمده و اداره آن بر عهده ولی یا کسی است که به سمت وصی از طرف ولی قهری تعیین شده است (یا قیم) میباشد و وصی منتخب از طرف مادر سمتی ندارد. مثلاً اگر مادری باغی را برای صغیرش وصیت کند و دایی طفل را به عنوان وصی برای اداره باغ معین کند، در صورت فوت مادر باغ به مالکیت کودک در میاید اما قسمت دیگر وصیت نامه یعنی انتخاب وصی برای اداره باغ باطل و نادرست می باشد.
حال اگر مادر مالی را به نفع کسی وصیت کند که منافع آن را جمع آوری نموده و به مصرف فرزند صغیرش برساند این وصیت صحیح است و ولی قهری یا وصی منتخب از طرف ولی قهری، حق دخالت در آن را ندارد زیرا مال مزبور به مالکیت صغیر در نمی آید تا ولی قهری یا وصی بتواند اداره آن را عهده دار گیرد. پس در حقیقت اداره اموال کودک توسط پدر یا جد پدری (که طبق قانون تعیین شده) و یا توسط دادگاه (قیم) اداره می شود. همچنین مادر کودک با رعایت شرایطی می تواند حضانت کودک را بر عهده بگیرد که این موضوع، نیازمند صدور رای از محاکم امور حسبی هست.
