آیا تا به حال چیزی را بی‌چشم داشت به کسی بخشیده‌اید؟ هدیه‌ای که نه در انتظار جبرانش بوده‌اید و نه در پی سودی از آن! این عمل ساده و انسانی، در دنیای حقوق با عنوانی به نام عقد هبه شناخته می شود. عقدی که در عین سادگی، دارای ضوابط و آثاری حقوقی است که بی‌توجهی به آن‌ها ممکن است آینده روابط مالی یا خانوادگی را پیچیده کند. در ادامه، نگاهی خواهیم داشت به مفهوم هبه، انواع آن و مهم‌تر از همه، مبنای قانونیِ رجوع از هبه. یعنی آیا می‌توان پس از بخشیدن چیزی، آن را پس گرفت؟
عقد هبه به چه معناست؟
هبه در واقع نوعی قرارداد قانونی است که بر اساس ماده ۷۹۵ قانون مدنی، به موجب آن یک شخص مالی را به صورت رایگان و بدون دریافت هیچ‌گونه عوضی به دیگری واگذار می‌کند.
در زبان حقوقی، به این انتقال مالکیت بدون چشم داشت، «عقد هبه» گفته می‌شود؛ اما در عرف جامعه، همین عمل را بیشتر با عنوان «هدیه دادن» می‌شناسیم. پس هرگاه کسی مالی را از روی میل و بدون هیچ‌گونه توقع یا دریافت وجهی به دیگری ببخشد، در حقیقت عقد هبه انجام داده است.
انواع عقد هبه
هبه، بسته به وجود یا نبود شرط و عوض، به دو نوع اصلی تقسیم می‌شود:
- هبه معوض: در این نوع، بخشش با شرط یا در برابر چیزی انجام می‌شود؛ یعنی گیرنده مال، در قبال آن تعهد یا اقدامی مشخص برعهده دارد.
- هبه غیرمعوض: در این حالت، بخشش کاملاً رایگان است و هیچ‌گونه عوض یا شرطی در میان نیست.
شناخت این دو نوع هبه، به ما کمک می‌کند تا بهتر تفاوت میان یک هدیه ساده و یک بخشش مشروط را درک کنیم.
چه اموالی را می‌توان موضوع عقد هبه قرار داد؟
در این عمل، انواع مختلفی از مال می‌توانند موضوع این بخشش قانونی قرار گیرند. نخست، مال معین است؛ یعنی مالی که وجود خارجی دارد، قابل مشاهده، ارزیابی و شناسایی است مانند یک خودرو، یک قطعه زمین یا یک تابلو نقاشی. این نوع مال به‌راحتی می‌تواند موضوع هبه باشد.
اما بر خلاف برخی عقود مانند رهن، هبه تنها به اموال ملموس محدود نمی‌شود. در هبه، حتی دین (طلبی که شخص از دیگری دارد) و منفعت (مثل حق استفاده از یک ملک یا ماشین) نیز قابل بخشش هستند.
جالب‌تر اینکه حتی مال کلی، یعنی مالی که هنوز به طور مشخص تعیین نشده اما نوع و مقدار آن مشخص است مثل قول به واگذاری ۱۰۰ کیلو برنج در آینده نیز، می‌تواند موضوع هبه قرار گیرد. این انعطاف‌پذیری، یکی از ویژگی‌های مهم عقد هبه در مقایسه با سایر عقود است.
رجوع از هبه به چه معناست؟
رجوع از هبه، یعنی بازپس‌گیری مالی که قبلاً در قالب عقد هبه به دیگری واگذار شده است. اصل بر این است که بخشش انجام‌شده پایدار بماند، اما قانون مدنی در موارد خاص، به واهب (دهنده هبه) اجازه داده است که از هبه خود رجوع کند.
با این حال، رجوع تنها در صورتی ممکن است که شرایط مشخصی برقرار باشد:
• مال هبه‌شده همچنان موجود باشد و به شخص دیگری منتقل یا تلف نشده باشد.
• گیرنده هبه، از بستگان نزدیک واهب مانند پدر، مادر یا فرزند نباشد.
• هبه معوض نباشد؛ یا اگر معوض بوده، عوض آن هنوز پرداخت نشده باشد.
• در مال موهوبه تغییری ایجاد نشده باشد، مانند تغییر ماهیت یا ساختار آن.
در مقابل اگر مال از بین رفته، منتقل شده یا یکی از شرایط بالا برقرار نباشد، رجوع از هبه از نظر قانونی امکان‌پذیر نخواهد بود.
زنی که مهر خود را به همسرش هبه کرده است امکان رجوع به مهر را خواهد داشت؟
پاسخ به این پرسش که آیا زن می‌تواند پس از بخشیدن مهریه‌اش به شوهر، آن را بازپس بگیرد، بستگی به نوع اقدام حقوقی او دارد. در این زمینه سه حالت قابل‌تصور است:
۱.ابراء ذمه شوهر از مهریه
اگر زن صراحتاً اعلام کند که همسرش دیگر هیچ تکلیفی برای پرداخت مهریه ندارد (اصطلاحاً او را از پرداخت مهر ابراء کند)، حق رجوع برای همیشه از بین می‌رود. در این حالت، مهریه به طور کامل ساقط می‌شود و زن دیگر نمی‌تواند آن را مطالبه کند.
۲.بذل مهریه در طلاق خلع یا مبارات
در طلاق خلع و طلاق مبارات، زن برای جدایی مهریه یا مالی معادل آن را به شوهر می‌دهد. در این نوع طلاق، اگر زن در مدت عده از بذل خود پشیمان شود و اعلام رجوع کند، طلاق باطل شده و رابطه زوجیت باقی خواهد ماند. بنابراین در این حالت، زن تا پایان عده می‌تواند از بذل خود بازگردد.
3.هبه مهریه به شوهر
اگر زن تنها اعلام کند که مهریه‌اش را به شوهر بخشیده است، این عمل از نوع هبه محسوب می‌شود. در نتیجه، همانند سایر موارد هبه، زن می‌تواند تحت شرایط مشخصی از این بخشش رجوع کند و مجدداً مهریه خود را مطالبه نماید چه طلاق گرفته باشد یا نه. البته این رجوع باید با رعایت شرایط قانونی عقد هبه صورت گیرد؛ مانند باقی بودن مال موهوبه، عدم تغییر آن، و معوض نبودن هبه.
مرجع صالح در دعاوی مرتبط با عقد هبه
در رسیدگی به دعاوی مربوط به عقد هبه، تشخیص مرجع صالح بسته به نوع مال مورد هبه و محل اقامت طرفین متفاوت است:
- اگر موضوع هبه، ملک غیرمنقول باشد، تنها دادگاه عمومی حقوقی محل وقوع ملک صلاحیت رسیدگی به دعوی را دارد. این اصل مطابق مقررات آیین دادرسی مدنی درباره دعاوی راجع به اموال غیرمنقول تعیین شده است.
- اما اگر مال موهوبه منقول یا کلی باشد، مرجع صالح می‌تواند یکی از موارد زیر باشد:
- دادگاهی که عقد هبه در حوزه آن واقع شده است،
- یا دادگاه محل اقامت خوانده یا متهب ((گیرنده مال).
نمونه دادخواست رجوع از عقد هبه
سخن پایانی:
عقد هبه، اگرچه در ظاهر نوعی بخشش ساده و بی‌چشم داشت به نظر می‌رسد، اما در بستر حقوقی، یک قرارداد رسمی و مشروط به رعایت ضوابط مشخصی است. در این عقد، فردی به طور رایگان و بدون دریافت عوض، مالی را به دیگری واگذار می‌کند. این عقد تنها با رضایت طرفین، اهلیت قانونی و معین بودن مال معتبر است و در مواردی نیز امکان رجوع از سوی واهب وجود دارد.
اگر قصد تنظیم قرارداد هبه دارید یا در خصوص حقوق و تعهدات ناشی از آن نیاز به راهنمایی دارید، موسسه حقوقی دکتر فیض آبادی آماده است تا با ارائه مشاوره تخصصی و قبول وکالت، همراه مطمئن شما در مسیر قانونی باشد.
