آرای قضائی حتی پس از قطعی شدن، ممکن است اشتباهاتی داشته باشند که به تضییع حقوق افراد منجر شود. به همین دلیل، قانون‌گذار برای حفظ حقوق اصحاب دعوا، راه‌های اعتراض فوق‌العاده‌ای مانند فرجام خواهی حقوقی را پیش‌بینی کرده است. این شیوه اعتراض نیازمند شرایط خاص و رعایت مراحل قانونی است.
در ادامه، به توضیح فرجام خواهی حقوقی، مرجع رسیدگی آراء قابل فرجام، شرایط و مراحل اعتراض خواهیم پرداخت.
فرجام خواهی چیست؟
فرجام خواهی حقوقی یکی از روش‌های استثنایی اعتراض به آرای قطعی دادگاه‌ها است که به‌منظور بررسی انطباق رأی با قوانین و موازین شرعی انجام می‌شود. این نوع اعتراض تنها در موارد خاصی که قانون آیین دادرسی مدنی مشخص کرده، امکان‌پذیر است و مستلزم رعایت شرایط قانونی تعریف شده است. در فرجام خواهی، مرجع صلاحیت‌دار رأی صادره را بررسی کرده و بسته به نتیجه، آن را تأیید، رد یا برای رسیدگی دوباره به مرجع مربوطه ارجاع می‌دهد.
فرجام خواهی در دعاوی حقوقی؛ بررسی دلایل
طبق ماده ۳۶۶، هدف فرجام خواهی در دعاوی حقوقی این است که دادگاه صلاحیت‌دار، انطباق رای صادره با قانون و شرع را بررسی کند. نتیجه این بررسی می‌تواند تایید، نقض یا ارجاع پرونده برای رسیدگی مجدد باشد.
موارد اصلی فرجام خواهی که در مواد ۳۷۱ تا ۳۷۶ آمده، در ادامه خواهیم گفت:
- عدم صلاحیت دادگاه: اگر دادگاه صادرکننده رای، فاقد صلاحیت ذاتی یا محلی باشد.
- مخالفت با قانون یا شرع: اگر رای برخلاف قوانین یا اصول شرعی صادر شده باشد.
- نقض حقوق دادرسی: صدور رای با نادیده گرفتن اصول دادرسی یا حقوق طرفین دعوا.
- تناقض در آرا: وجود آرای متناقض در یک موضوع مشابه میان طرفین.
- تحقیقات ناقص: صدور رای بر پایه تحقیقات ناقص یا نادرست.
- تفسیر اشتباه اسناد: برداشت نادرست از دلایل و اسناد ارائه‌شده.
- بی‌اعتباری اسناد: اثبات بی‌اعتباری اسناد و مدارک مورد استناد رای.
فرجام خواهی فرصتی است تا در صورت وجود خطاهای قانونی، از اجرای آرای نادرست جلوگیری شود.
شرایط اصلی برای فرجام خواهی در دعاوی حقوقی
فرجام خواهی حقوقی تنها در صورتی امکان‌پذیر است که شرایط خاصی وجود داشته باشد. بر اساس قانون آیین دادرسی مدنی، برای اقدام به فرجام خواهی حقوقی، باید به نکات زیر توجه کنید:
۱. آرا قابل فرجام‌خواهی: ابتدا باید رای صادره از دادگاه‌ها قابل فرجام خواهی باشد. بر اساس مواد ۳۶۷ و ۳۶۸ قانون آیین دادرسی مدنی، برخی از احکام و قرارهای قابل فرجام‌خواهی عبارتند از:
- احکامی که خواسته آن‌ها بیش از ۲ میلیون تومان باشد، از دادگاه بدوی صادر شده و به دلیل عدم تجدیدنظر، قطعی شده‌اند.
- احکام مربوط به نکاح، فسخ نکاح، طلاق، نسب، حجر، وقف، ثلث، تولیت و حبس که از دادگاه بدوی صادر و قطعی شده‌اند.
- قرارهایی مانند ابطال یا رد دادخواست، سقوط دعوا یا عدم اهلیت یکی از طرفین، مشروط به اینکه حکم اصلی مربوط به این موارد قابل فرجام باشد.
- احکام یا قرارهای مشابهی که از سوی دادگاه تجدیدنظر صادر شده باشند.
۲. اقدام در موعد قانونی: فرجام خواهی باید در مدت زمان مشخص قانونی انجام شود. هرگونه تأخیر در درخواست فرجام خواهی می‌تواند موجب رد آن شود.
۳. مغایرت با موازین قانونی و شرعی: برای اینکه یک رای قابل فرجام خواهی باشد، باید خلاف موازین قانونی و شرعی باشد. در صورتی که شعب دیوان عالی کشور به این نتیجه برسند که رای صادره مغایر با اصول قانونی و شرعی است، می‌توانند به آن رسیدگی کرده و رای را نقض یا ابرام کنند.
در نتیجه، برای اینکه فرجام خواهی حقوقی مؤثر واقع شود، باید شرایط قانونی آن رعایت شود و موارد فوق به درستی تشخیص داده شوند.
مراحل و نحوه فرجام خواهی حقوقی
فرجام خواهی حقوقی از زمان درخواست تا رسیدگی در دیوان عالی کشور نیاز به دقت و رعایت مراحل قانونی دارد. مراحل فرجام‌خواهی به شرح زیر است:
- ثبت‌نام در سامانه ثنا: نخستین گام، ثبت‌نام و احراز هویت در سامانه ثنا است. فرجام‌خواه، چه طرفین دعوا و چه وکیل یا نماینده قانونی، باید با مراجعه به دفاتر خدمات قضائی یا سامانه اینترنتیadliran.ir حساب کاربری خود را ایجاد و احراز هویت کند.
- تهیه و ارسال دادخواست: دادخواست فرجام‌خواهی باید به دقت تنظیم و به دفاتر خدمات قضائی ارسال شود.
- ضمیمه کردن مستندات: فرجام‌خواه باید مستندات لازم مانند کپی رای، لایحه اعتراض و وکالتنامه (در صورت وجود) را به دادخواست ضمیمه کند.
- پرداخت هزینه‌ها: پس از تکمیل مستندات، فرجام‌خواه باید هزینه‌های دادرسی و تعرفه خدمات دفاتر خدمات قضائی را پرداخت کند تا دادخواست به دادگاه صادرکننده رای ارسال شود.
- بررسی و ارسال به دیوان عالی کشور: پس از بررسی دادخواست و تأیید عدم نقص، دادگاه صادرکننده رای، دادخواست را به دیوان عالی کشور ارسال می‌کند.
- رسیدگی در دیوان عالی کشور: دیوان عالی کشور به دلایل فرجام‌خواهی رسیدگی کرده و در صورتی که دلایل معتبر باشند، رای صادره را نقض کرده و برای رسیدگی به دادگاه صالح ارجاع می‌دهد.
آرای غیرقابل فرجام خواهی؛ مواردی که نمی‌توان به آن‌ها اعتراض کرد
طبق ماده ۳۶۹ قانون آیین دادرسی مدنی، برخی احکام از دایره فرجام‌خواهی خارج هستند:
- آرای صادره از دادگاه که به اقرار قطعی طرفین در مورد موضوع دعوا تکیه دارند، غیرقابل فرجام هستند. این نوع احکام حتی قابل تجدیدنظر نیز نمی‌باشند.
- احکام صادره بر اساس نظریه کارشناس که طرفین دعوا آن را به‌عنوان مبنای قضاوت پذیرفته‌اند، از دایره فرجام‌خواهی خارج هستند.
- هر حکمی که بر اساس سوگند طرفین دعوا صادر شده باشد، نمی‌تواند مورد فرجام‌خواهی قرار گیرد.
- اگر طرفین دعوا به‌طور صریح یا ضمنی از حق فرجام‌خواهی خود صرف‌نظر کرده باشند، امکان اعتراض به آن حکم وجود ندارد.
- اگر حکم صادره در رابطه با مسائل جانبی یا متفرع بر دعوا باشد و حکم اصلی قابلیت فرجام‌خواهی نداشته باشد، آن حکم نیز از دایره فرجام‌خواهی خارج است.
- برخی قوانین خاص به‌طور صریح برخی احکام را از فرجام‌خواهی مستثنی کرده‌اند.
در دعوای کیفری، اگر طرفین به توافق برسند که حق تجدیدنظر یا فرجام‌خواهی را از خود سلب کنند، دیگر امکان اعتراض به حکم کیفری وجود نخواهد داشت.
مرجع رسیدگی به فرجام خواهی؛ دیوان عالی کشور
دیوان عالی کشور مسئول نظارت بر تطابق آرا با قوانین و موازین شرعی است. در صورت دریافت فرجام‌خواهی، اگر رأی با قوانین هم‌خوانی داشته باشد، آن را تأیید می‌کند و در غیر این صورت، آن را نقض می‌نماید.
مهلت فرجام خواهی
طبق قانون، مهلت فرجام خواهی حقوقی بستگی به محل اقامت فرد دارد. برای اشخاص مقیم ایران، این مهلت بیست روز از تاریخ ابلاغ حکم است، در حالی که برای کسانی که در خارج از کشور زندگی می‌کنند، مهلت فرجام‌خواهی دو ماه تعیین شده است. این محدودیت زمانی اهمیت زیادی دارد و عدم رعایت آن منجر به از دست رفتن حق فرجام‌خواهی خواهد شد.
