اعسار مهریه یکی از کلیدی‌ترین مفاهیم حقوقی در پرونده‌های خانواده ایران است و اغلب، چالش اصلی در دعاوی مطالبه مهریه به شمار می‌رود. بسیاری از مردان پس از صدور حکم پرداخت مهریه، به دنبال پاسخ این سؤال حیاتی هستند که اعسار مهریه چیست؟ یا چگونه می‌توان مهریه را قسط بندی کرد؟ این فرآیند قانونی به فرد بدهکار (زوج) اجازه می‌دهد تا در صورت ناتوانی مالی، تعهد پرداخت یکجای مبلغ مهریه را به صورت قسطی یا در اقساط بلندمدت انجام دهد و از مجازات‌های احتمالی مانند حبس رهایی یابد.
این مقاله به صورت جامع و بر اساس قانون نحوه اجرای محکومیت‌های مالی و قانون حمایت از خانواده، به تشریح کامل شرایط، مراحل اثبات اعسار مهریه، مدارک لازم و تفاوت‌های حقوقی کلیدی آن می‌پردازد.
اعسار مهریه: تعریف حقوقی و مبنای قانونی آن
اعسار مهریه در اصطلاح حقوقی به معنای ناتوانی موقت یا دائم فرد بدهکار (زوج) در پرداخت یکجای تمام مبلغ مهریه است. هنگامی که زن (زوجه) مهریه خود را به اجرا می‌گذارد و حکم دادگاه مبنی بر محکومیت زوج به پرداخت کامل مهریه صادر می‌شود، زوج می‌تواند با طرح دعوای اعسار از پرداخت مهریه یا به طور کامل یا از پرداخت دفعی آن، از دادگاه تقاضای تقسیط یا معافیت کامل از پرداخت کند.
مبانی قانونی اعسار مهریه:
- قانون نحوه اجرای محکومیت‌های مالی: این قانون، که مرجع اصلی رسیدگی به دعاوی اعسار است، اعسار را به عنوان وضعیت کسی تعریف می‌کند که به دلیل عدم دسترسی به مال و دارایی کافی، توانایی پرداخت دیون (از جمله مهریه) خود را ندارد.
- قانون حمایت از خانواده: بر اساس این قانون، حتی در زمان مطالبه مهریه، دادگاه می‌تواند همزمان به درخواست تقسیط زوج رسیدگی کند. پیش از این قانون، زوج برای طرح دعوای اعسار باید منتظر می‌ماند تا حکم نهایی مهریه صادر شود.
نکته کلیدی: هدف از دعوای اعسار مهریه، فرار از پرداخت بدهی نیست، بلکه تعدیل نحوه پرداخت آن متناسب با وضعیت مالی واقعی زوج است.
شرایط اثبات اعسار مهریه: مسئولیت اثبات بر عهده کیست؟
در دعوای اعسار مهریه، بار اثبات ناتوانی مالی بر عهده مدعی اعسار (زوج) است. زوج باید به دادگاه ثابت کند که دارایی او برای پرداخت مهریه کافی نیست و قادر به پرداخت یکجای آن نیست. برای این منظور، ارائه مدارک و شرایط زیر ضروری است:
استشهادیه و شهادت شهود:
توضیحات: مهم‌ترین رکن اثبات اعسار مهریه، ارائه استشهادیه کتبی به همراه شهادت حداقل دو شاهد مرد است که از وضعیت مالی زوج آگاهی کامل دارند و تأیید می‌کنند که وی اموال کافی برای پرداخت مهریه ندارد. شهود باید در جلسه دادگاه حاضر شده و در برابر قاضی به جزئیات وضعیت مالی و شغلی زوج شهادت دهند.
لیست اموال و دارایی‌ها (صورت‌اموال):
زوج باید در دادخواست خود، لیست کاملی از تمام اموال منقول و غیرمنقول خود (شامل املاک، خودرو، حساب‌های بانکی، سهام، و …) و همچنین تمامی دیون و بدهی‌های خود را ارائه دهد. این لیست باید شامل اموالی باشد که به نام وی است.
مدارک مربوط به شغل و درآمد:
ارائه گواهی‌های شغلی، فیش‌های حقوقی، یا مدارکی که میزان درآمد ماهانه زوج را مشخص می‌کند، برای تعیین توانایی پرداخت اقساط حیاتی است. این مدارک نشان می‌دهد که زوج با وجود تلاش شغلی، قادر به پرداخت یکجای بدهی نیست.
کشف اموال (توقیف اموال):
در بسیاری از موارد، زوجه ابتدا درخواست توقیف اموال زوج بابت مهریه را مطرح می‌کند. اگر هیچ مالی از زوج توقیف نشود یا اموال توقیف شده کفاف مهریه را ندهد، این امر خود دلیلی بر احتمال اعسار زوج است.
روش‌های رسیدگی به اعسار مهریه و نحوه تقسیط
دادگاه پس از بررسی جامع مدارک، شهادت شهود و دفاعیات زوجه، در مورد دعوای اعسار مهریه رأی صادر می‌کند. رأی دادگاه شامل دو بخش اصلی است:
الف) پیش‌قسط یا سکه عندالمطالبه
در صورتی که اعسار زوج پذیرفته شود، دادگاه ابتدا مبلغی را به عنوان پیش‌قسط مهریه تعیین می‌کند. این مبلغ باید به صورت یکجا توسط زوج پرداخت شود. مبلغ پیش‌قسط با توجه به میزان دارایی اندک زوج، شغل، درآمد و عرف جامعه توسط قاضی تعیین می‌شود.
ب) تعیین اقساط مهریه
پس از تعیین پیش‌قسط، دادگاه مبلغ باقی‌مانده مهریه را به صورت قسطی تعیین می‌کند. نحوه قسط بندی مهریه به عوامل زیر بستگی دارد:
- توان مالی ماهانه زوج: میزان درآمد ماهیانه زوج، منهای هزینه‌های ضروری زندگی (اجاره خانه، هزینه‌های درمانی و …) و پرداخت سایر دیون، توان پرداخت ماهانه او را مشخص می‌کند.
- میزان مهریه: اگر مهریه بالا باشد، تعداد اقساط نیز طولانی‌تر خواهد بود (گاهی ممکن است قسط بندی بیش از ده سال به طول انجامد).
- شرایط زوجه: وضعیت مالی زوجه نیز ممکن است در نظر گرفته شود، اما تمرکز اصلی دادگاه بر توان مالی زوج است.
نکته حقوقی: در صورتی که زوج در پرداخت دو یا سه قسط متوالی کوتاهی کند، زوجه می‌تواند مجدداً با استناد به عدم پرداخت، تقاضای جلب زوج بابت مهریه را مطرح کند، زیرا حکم اعسار مشروط به پرداخت منظم اقساط است.
توقیف اموال و ممنوعیت خروج از کشور در پرونده اعسار
یکی از مهم‌ترین موضوعاتی که مردم در مورد اعسار مهریه جستجو می‌کنند، ارتباط آن با جلب و زندان است.
حبس و ممنوعیت خروج: طبق قوانین فعلی، اگر زوج همزمان با دعوای مطالبه مهریه، دادخواست اعسار از پرداخت مهریه را نیز ارائه دهد، تا زمان صدور رأی قطعی دادگاه در مورد اعسار، حکم جلب یا بازداشت او صادر نمی‌شود. همچنین در صورتی که اعسار او پذیرفته و اقساط تعیین شود، تا زمانی که اقساط را به موقع پرداخت کند، از جلب و بازداشت در امان خواهد بود.
با این حال، ممنوعیت خروج از کشور ممکن است همچنان به قوت خود باقی بماند تا زمانی که دین کاملاً تصفیه شود.
اموال مستثنیات دین: در فرآیند توقیف اموال بابت مهریه، برخی از اموال زوج مانند مسکن مورد نیاز، اثاثیه ضروری زندگی، ابزار کار، ودیعه اجاره، و حقوق بازنشستگی از توقیف مصون هستند و این اموال تحت عنوان مستثنیات دین شناخته می‌شوند. این اموال در بررسی توانایی مالی برای اعسار در نظر گرفته نمی‌شوند.
جمع‌بندی:
اعسار مهریه فرآیندی قانونی و حیاتی است که به مردانی که واقعاً توانایی مالی پرداخت یکجای مهریه را ندارند، اجازه می‌دهد تا با تقسیط منطقی، از مجازات‌های حقوقی مانند حبس رهایی یافته و زندگی عادی خود را ادامه دهند. کلید موفقیت در دعوای اعسار مهریه، اثبات دقیق و مستدل ناتوانی مالی از طریق ارائه لیست شفاف اموال، شهادت شهود آگاه و مدارک درآمدی است. هر فردی که با حکم پرداخت مهریه مواجه می‌شود، باید بلافاصله و همزمان با طرح دعوای زوجه، دادخواست اعسار از پرداخت مهریه را تنظیم و ارائه کند تا از حقوق قانونی خود بهره‌مند شود. در نهایت، اعسار یک راه حل است، نه فرار از دین، و مستلزم تعهد زوج به پرداخت منظم اقساط تعیین شده توسط دادگاه است.
