خیار از ریشه اختیار گرفته شده است و به معنای داشتن اختیار در عمل یا کاری است. خیار حقی است که افراد می‌توانند از طریق آن اقدام به فسخ معامله‌ای نمایند. در ماده 396 قانون مدنی انواع خیار معرفی شده است که خیار غبن یکی از آن‌هاست. آشنایی با حق خیار غبن باعث می‌شود تا در معامله امکان استفاده از حقوق قانونی‌تان را داشته باشید و در صورت نیاز آن را فسخ کنید.
خیار غبن چیست؟
در جامعه به‌صورت روزانه معاملات مختلفی بین مردم صورت می‌پذیرد. در بسیاری از این معاملات، ثمن معامله ناچیز است و اگر یکی از طرفین احساس متضرر شدن کند، مشکل جدی پیش نمی‌آید. اما در معاملاتی که رقم آن بالاست اگر یکی از طرفین احساس ضرر کند باید امکان فسخ قرارداد را داشته باشد.
غبن به معنای ضرر، زیان، فریب دادن یا گول زدن است. اگر فردی در معامله حقایق را نگوید و طرف مقابل را فریب دهد، فرد فریب خورده با استفاده از خیار غبن نسبت به فسخ قرارداد یا معامله اقدام خواهد کرد. به‌طور معمول غبن در شرایطی پیش می‌آید که فردی مال خود را به قیمت کمتری از عرف جامعه واگذار کند یا از سویی دیگر فردی، ملک یا اموالی را با قیمت نامعقول و بالایی خریداری کند به‌طور که در عرف جامعه یکی از طرفین متضرر شناخته شوند.
ویژگی‌های خیار غبن
در قانون برای خیار غبن ویژگی‌هایی لحاظ شده است که باید مورد توجه قرار گیرند:
- غبن فاحش در صورتی است که صاحب مال مدعی شود دچار ضرر فاحشی شده است و دادخواستی را به دادگاه ارائه دهد تا موضوع کارشناسی شود. اگر کارشناسی رسمی دادگستری نیز ضرر فاحش را تایید کرد، غبن فاحش رخ داده است؛
- برای تعیین غبن و مقدار خسارات وارد شده به هر یک از طرفین باید به شرایط قرارداد توجه کرد؛
- خیار غبن محدود به یک طرف معامله نیست. بلکه هر دو طرف معامله (خریدار و فروشنده) ممکن است متضرر شناخته شوند؛
- در خیار غبن امکان فسخ قرارداد از سوی خریدار یا فروشنده وجود دارد؛
- این نوع خیار از خیارات فوری است. یهنی خریدار یا فروشنده به محض اینکه متوجه ضرر شدند باید برای آن اقدام کنند. اگر مدت زمان طولانی بگذرد که عرف آن را نامعقول بداند، استفاده از حق خیار غبن امکان‌پذیر نیست؛
- اگر شخص مغبون (خریدار یا فروشنده) قبل معامله از ضرری که می‌کند، آگاه باشد ولی به دلایلی به آن تن دهد، شرط خیار غبن برای او ساقط می‌شود و بعد از معامله نمی‌تواند ادعای ضرر کند؛
- اگر فردی که باعث ایجاد ضرر شده، تفاوت مبلغ معامله را بپردازد، خیار غبن متضرر شده از بین نمی‌رود، اما اگر شخص متضرر رضایت دهد دیگر غبن او از بین خواهد رفت.
شرایط اعمال خیار غبن
برای اینکه در معامله‌ای بتوان از خیار غبن برای فسخ آن استفاده کرد باید شرایط زیر برقرار باشد:
- معامله باید در قالب عقود معوض باشد که در آن دو چیز با یکدیگر مبادله می‌شوند. در معاملات غیرمعوض مانند هبه معمولا به قصد احسان معامله‌ای انجام می‌شود و کسب سود در آن مطرح نیست که غبن اتفاق بیفتد؛
- طبق ماده 418 قانون مدنی، مغبون نباید در هنگام معامله از قیمت واقعی خبر داشته باشد. اگر او مطلع باشد که مورد معامله را ارزان‌تر از قیمت عرف می‌دهد، اجازه فسخ معامله را نخواهد داشت؛
- مطابق ماده 417 قانون مدنی، غبن باید فاحش باشد یعنی اختلاف قیمت به اندازه‌ای باشد که عرف جامعه آن را ضرر بدانند و قابل بخشش و مسامحه نباشد؛
- طبق ماده 420 قانون مدنی، خیار غبن بعد از علم به متضرر شدن فوری است. یعنی اگر فردی امروز متوجه غبن خود شود، نمی‌تواند منتظر بماند و 6 ماه بعد تقاضای بررسی به مراجع قضایی را ارائه دهد.
انواع خیار غبن در معامله
غبن یا متضرر شدن در معامله دارای انواع مختلفی است که برحسب هر نوعی باید طرفین اقداماتی را انجام دهند و مراجع ذی‌صلاح نیز تصمیماتی را اتخاذ خواهند کرد:
1- غبن جزیی
در غبن جزیی فرد مغبون ضرر قابل توجه‌ای نکرده است. به‌عنوان مثال در خرید یک آپارتمان دو میلیارد تومانی، ضرر پنج میلیون تومانی یک غبن جزیی محسوب می‌شود و طرفین معامله می‌توانند از این ضرر چشم‌پوشی کرده یا آن را به‌صورت دوستانه بین خودشان حل کنند.
2- خیار غبن فاحش
در این نوع غبن، مبلغ ضرر بسیار زیاد و قابل توجه است. به‌عنوان مثال در خرید یک آپارتمان دو میلیار تومانی، ضرر 100 میلیون تومانی وجود دارد. ممکن است قیمت آپارتمان پایین‌تر از قیمت واقعی در بازار باشد یا ممکن است فروشنده قیمت آپارتمان را بالاتر اعلام کرده باشد. به هر صورت در غبن فاحش، متضرر شدن قطعی است و فرد مغبون باید با مراجعه به دفاتر خدمات الکترونیک قضایی، تقاضای دادخواست خیار غبن فاحش را تنظیم کرده و به دادگاه ارسال کند.
3- غبن افحش
غبن افحش حالت شدیدتری از غبن فاحش است. به‌عنوان مثال در یک معامله آپارتمان دو میلیارد تومانی، ضرری در حدود 500 مییون تومان وجود دارد. در این حالت مقدار ضرر به شکل واضحی برای همه مشخص است.
تفاوت خیار غبن فاحش و افحش
همانطور که در بالا گفتیم، تفاوت بین غبن فاحش و افحش در مقدار ضرری است که یکی از طرفین قرارداد متحمل می‌شود. خیار غبن افحش به‌طور واضح مشخص است و عرف جامعه فرد مغبون را تشخیص می‌دهد. این در حالی است که در غبن فاحش موضوع واضح نیست و در مواردی نیاز است تا کارشناس رسمی دادگستری به بررسی شرایط بپردازد.
فوریت در خیار غبن
فرد مغبون در معامله باید بعد از اینکه متوجه ضرری شد که به او وارد شده است، خیلی فوری نسبت به تقاضای رسمی فسخ قرارداد اقدام کند. اگر از مدت زمان غبن بگذرد، دیگر خیار غبن از درجه اعتبار ساقط می‌شود.
اسقاط خیار غبن
در شرایطی خیار غبن اسقاط می‌شود و از درجه اعتبار خارج می‌شود:
- اسقاط خیار غبن در زمان عقد قرارداد: اگر در متن قرارداد شرط اسقاط خیار غبن ذکر شود، طرفین نمی‌توانند ادعایی درباره آن داشته باشند. البته اگر غبن فاحش یا افحش باشد شرایط متفاوت است؛
- اسقاط خیار غبن بعد از قرارداد: اگر طرفین بعد از معامله در زمین غبن با یکدیگر مصالحه کنند، خیار غبن از درجه اعتبار ساقط می‌شود؛
- تصرف مغبون در مال: اگر فرد مغبون با آگاهی از غبن نسبت به تصرف مال اقدام کند به‌گونه‌ای که رضایت او از معامله برداشت شود موجی سقوط خیار می‌شود.
سخن پایانی
خیار غبن از موضوعاتی است که باید در معاملات با رقم بالا مورد توجه قرار گیرد. اطلاع طرفین از شرایط معامله از موضوعات مهم است. با استفاده از انواع خیار امکان فسخ معاملات دارای مشکل وجود خواهد داشت. اگر با قواعد حقوقی آشنایی کافی ندارید در در معاملات از وکلای آشنا به اصول حقوقی قراردادها کمک بگیرید تا مشکلی در معامله پیش نیاید.
