ارتکاب عمل مجرمانه مجازات در پی دارد به شرطی که فرد این اقدام را برای دفاع از مال، جان یا ناموس خود انجام داده باشد. مطابق قوانین شرایط خاصی برای دفاع مشروع تعریف شده است که در این مطلب قصد داریم آن‌ها را بررسی کنید.
دفاع مشروع چیست؟
دفاع مشروع یک مفهوم حقوقی است که به استفاده از نیرو یا اقدامات دیگر برای محافظت از خود، دیگران یا مالکیت خود در مواجهه با تهدید یا حمله مستند اشاره دارد. در اصل، دفاع مشروع حقی است که در بسیاری از سیستم‌های حقوقی به افرادی تعلق دارد تا خود را در مواجهه با خطر جدی محافظت کنند.
مفهوم دفاع مشروع با توجه به سیستم حقوقی یک کشور و شرایط خاص، ممکن است تفاوت‌هایی داشته باشد. مطابق ماده 156 قانون مجازات اسلامی، وقتی یک فرد بخواهد از نفس، ناموس، مال، آزادی تن خود یا دیگری در برابر تجاوز و خطر دفاع کند و مرتکب جرم شود، در صورتی که تمام شرایط دفاع مشروع محقق شود، مشمول مجازات نمی‌شود.
دلایل موجه جرم چیست؟
برخی از دلایلی که با اثبات آن‌ها می‌توان جرم را موجه نمود و کسی که مرتکب عمل شده را مشمول مجازات ندانست، با عنوان دلایل موجه جرم شناخته می‌شوند.
به طور مثال قتل جزو اعمالی است که مجازات آن قصاص است. در صورتی که فرد مرتکب، در معرض خطر تجاوز به عنف باشد یا جانش در خطر باشد و قتل انجام داده باشد، می‌تواند با موجه کردن جرم از قصاص در امان باشد. مواردی نظیر دفاع مشروع، اجرای قانون اهم، رضایت بزه دیده، اضطرار و ضرورت، متن صریح قانون از مهم‌ترین دلایل موجه جرم هستند.
شرایط دفاع مشروع
سیستم حقوقی هر کشور شرایط و قوانین خاصی را برای دفاع قانونی تعریف می‌کند؛ قوانین دفاع مشروع در کشور ما که مشمول مجازات نمی‌شود، از بندهای ماده 156 قانون مجازات اسلامی برداشت می‌شود و به شرح زیر است.
- رفتار مجرمانه برای دفع خطر ضروری باشد.
یکی از شرایط ضروری برای اینکه رفتار مجرمانه مشمول مجازات و تعقیب کیفری نشود، این است که آن رفتار به واسطه خطر ضرورت داشته باشد. به طور مثال اگر فرد بتواند با رفتاری مانند جیغ زدن یا آسیب بدنی ناچیز، خطر را دفع کند، موظف است این کار را انجام دهد؛ در غیر این‌صورت رفتار مجرمانه او شامل دفاع مشروع می‌شود.
به طور مثال ممکن است فردی توسط اشرار موجب آزار و اذیت قرار بگیرد و مرتکب قتل شود. اگر بتواند به جای قتل با ضرب و جرح کمتر یا داد زدن دیگران را خبردار کند، اما مرتکب قتل شود، مشمول مجازات می‌شود.
- رفتار مجرمانه با میزان خطر ارتباط عقلایی داشته باشد.
یکی از شروط دفاع قانونی مطابق این ماده قانونی این است که بین رفتار مجرمانه‌ای که فرد مرتکب شده و میزان خطری که او را تهدید می‌کرده، ارتباط معقولی وجود داشته باشد. یعنی مطابق عرف جامعه هر کس دیگری هم به جای این فرد قرار می‌گرفت هنگام احساس خطر برای دفاع از خود، چنین رفتاری را انجام می‌داده است.
- اقدام مجرمانه آگاهانه و به دلیل جرم قبلی فرد انجام نشده باشد.
یکی دیگر از شرایط استفاده از دفاع قانونی این است که فردی که ادعای آن را دارد، به سبب رفتار قبلی فرد به او آسیب نزده باشد.
- امکان کمک گرفتن از قوای دولتی برای فرد وجود نداشته باشد.
درصورتی که فردی برای دفاع از خود بتواند بدون هدر رفتن وقت از نیروهای دولتی کمک بگیرد، باید این کار را انجام دهد. البته در مواردی که فرد با کمک نیروهای امنیتی و دولتی نتواند از خود دفاع کند، رفتار او مشروع است.
شرایط دفاع مشروط از دیگران چگونه است؟
همان‌طور که هر فرد، هنگام خطر می‌تواند از جان و مال و ناموس خود دفاع کند، می‌تواند از دیگری هم دفاع کند و مشمول دفاع قانونی و مشروع شود. البته این قانون هم شرایط خاص خود را دارد.
مطابق تبصره 1 ماده 156 قانون مجازات اسلامی، شرایط دفاع کردن مشروع از دیگران به صورت زیر است.
- یکی از شروط ضروری برای برخورداری از شرایط مشروع بودن دفاع از دیگری این است که دفاع کننده از نزدیکان فرد باشد.
- یکی دیگر از شرایط مشروع بودن دفاع دیگران این است که فرد مورد آسیب نتواند از خود دفاع کند یا تقاضای کمک کند. بنابراین فرد می‌تواند از شخصی که در خطر است دفاع کند و در صورتی که مرتکب جرم شد، از شرایط مشروع بودن دفاع استفاده کند.
قوانین مربوط به دفاع مشروع
قانونگذار برای برقراری صلح و آرامش در جامعه، قوانینی در جهت مشخص کردن و مشروع کردن دفاع تدوین کرده است. ماده 156 قانون مجازات اسلامی را پیش از این شرح کردیم. موارد زیر سایر قوانین مربوط به مشروع بودن دفاع است.
ماده 157 قانون مجازات اسلامی
بر اساس ماده 157، مقاومت کردن در برابر ماموران نیروی انتظامی در حال انجام وظیفه، جزو مصادیق مشروع بودن دفاع قرار نمی‌گیرد. به عبارت دیگر هر زمان ماموران نیروی انتظامی یا ضابطان دیگر دادگستری، مطابق وظایف خود عمل نکنند و فرد یا افرادی احساس خطر نمایند که عملیات انتظامی منجر به قتل، جرح یا تعرض شود، می‌توانند از خود یا دیگری دفاع کنند.
ماده 158 قانون مجازات اسلامی
مطابق این ماده قانونی برخی از رفتارها در شرایط خاصی مشمول مجازات نمی‌شود. این شرایط به شرح زیر است.
- ارتکاب رفتار با اجازه قانون یا برای اجرای قانون باشد.
- انجام رفتار مجرمانه خلاف شرع نباشد و مقام قانونی دستور داده باشد.
- ارتکاب رفتار توسط والدین یا اولیای قانونی به منظور حفاظت از فرزندان یا افراد تحت تکفل انجام شود. البته این قاعده فقط شامل رفتارهای متعارف و شرعی است.
- اقدامات ورزشی و حوادث آن خلاف شرع نباشد و مقررات ورزشی را نقض نکند.
- عمل جراحی و طبی که با رضایت بیمار یا اولیا و سرپرستان او انجام شود. البته در شرایط فوری، رضایت بیمار ضروری نیست.
ماده 159 قانون مجازات اسلامی
مطابق این ماده قانونی، در صورتی که به دستور یکی از مقامات رسمی جرم واقع شود، کسی که دستور داده و کسی که جرم را انجام داده، مجرم شناخته می‌شوند و باید محاکمه شوند. اما اگر کسی که کار غیر قانونی را انجام داده است، از اشتباه یا غیر قانونی بودن آن اطلاع نداشته باشد، مشمول مجازات نمی‌شود.
جمع بندی
دفاع قانونی یا مشروع دشر قوانین کیفری به مواردی اشاره دارد که فردی بخواهد از خود یا دیگران در برابر خطر یا تجاوز دفاع کند. در این مطلب سعی کردیم اطلاعات کاملی درباره دفاع مشروع در اختیار شما قرار دهیم.
