در نظام حقوقی و اسلامی، آسیب رساندن به انسان می‌تواند پیامدهای جدی و گاه غیرقابل جبران به همراه داشته باشد که شامل دیه، ارش، قصاص و حبس است. قوانین اسلامی و کیفری برای دیه و ارش، احکام و مقررات دقیقی را وضع کرده‌اند که هدف آن‌ها ایجاد بستری عادلانه و مبتنی بر انصاف است.
در این راستا، درک فرق دیه با ارش برای افرادی که با چنین مسائلی درگیر هستند، از اهمیت بالایی برخوردار است. این شناخت به آن‌ها کمک می‌کند تا در مواقع ضروری تصمیمات بهتری بگیرند و از حقوق خود به‌درستی دفاع نمایند.
منظور از دیه چیست؟
طبق ماده 17 قانون مجازات اسلامی، دیه مالی است که برای جبران آسیب‌های ناشی از جنایات غیرعمد بر جان، اعضا یا منافع افراد تعیین می‌گردد. همچنین در جنایات عمدی که قصاص به دلایلی امکان‌پذیر نیست، دیه به عنوان جایگزین در نظر گرفته می‌شود.
منظور از ارش چیست؟
در حقوق اسلامی، ارش به دیه‌ای اشاره دارد که مقدار آن به‌وضوح تعیین نشده و به جنایات وارده بر اعضای بدن فرد مربوط می‌شود. طبق ماده ۳۶۷ قانون مجازات اسلامی مصوب ۱۳۷۰، هرگونه جنایتی که فاقد دیه معین باشد، مشمول ارش خواهد بود.
فرق دیه با ارش چیست؟
هر دو مفهوم دارای ماهیتی مشترک به عنوان مجازات و جبران خسارت هستند، اما تفاوت‌های قابل توجهی نیز دارند. فرق دیه با ارش، نه تنها به نوع و میزان خسارت مربوط می‌شود، بلکه به نحوه تعیین آن‌ها نیز بستگی دارد، که درک این موارد برای فهم بهتر حقوق و مقررات ضروری است.
دیه، به‌عنوان مبلغی که در شرع اسلام مشخص شده، هر ساله توسط رییس قوه قضاییه و با نظر مقام معظم رهبری اعلام می‌گردد. در مقابل، ارش به‌عنوان نوعی مجازات نقدی، هیچ مقدار ثابتی در شرع ندارد و توسط دادگاه با توجه به نوع و شدت جنایت و تأثیر آن بر سلامت مجنی علیه و نظرات کارشناسان تعیین می‌شود.
از لحاظ حقوقی، در ارش تفاوتی بین مردان و زنان وجود ندارد، اما مبلغ ارش برای جنایات وارده بر اعضای زنان نباید از دیه مربوط به آن اعضا بیشتر باشد. در حالی که در دیه، برای مقادیر کمتر از یک‌سوم دیه کامل مرد، دیه زنان و مردان برابر است، اما اگر این مقدار از یک‌سوم بیشتر شود، دیه زنان به نصف کاهش می‌یابد. در نهایت، می‌توان گفت که ارش به‌عنوان نوعی دیه تلقی می‌شود و معمولاً مبلغ آن کمتر از دیه است.
جدول و نحوه محاسبه ارش و دیه
طبق ماده 549 قانون مجازات اسلامی، نرخ دیه بر اساس نوع صدمه، جنسیت (زن یا مرد) و عضو آسیب‌دیده متفاوتمنظور از جرم اخاذی چیست؟ بوده و هر سال تغییر می‌کند. اما وقتی آسیبی به بدن وارد شود که در شرع، دیه مشخصی برای آن تعیین نشده باشد، ارش محاسبه می‌شود.
بر اساس ماده 559 قانون مجازات اسلامی، اگر صدمه‌ای به عضوی وارد شود و دیه معینی در شرع نداشته باشد، ارش قابل مطالبه است.
به عنوان مثال، از بین بردن هر دو چشم بینا دیه کامل دارد، اما اگر آسیبی جزئی به چشم وارد شود که باعث اختلال در بینایی شود و مقدار آن قابل تعیین نباشد، ارش در نظر گرفته می‌شود.
تعیین ارش به عهده دادگاه است که با مشورت کارشناسان و بر اساس نوع و شدت آسیب، تأثیر آن بر سلامت فرد آسیب‌دیده و میزان خسارت وارده، مقدار ارش را مشخص می‌کند. بنابراین، فرق دیه با ارش در این است که مبلغی ثابت و از پیش تعیین شده می‌باشد. ارش رقم ثابتی ندارد و بسته به شرایط هر پرونده به‌طور جداگانه محاسبه می‌شود.
فرق دیه با ارش؛ میزان کدام‌یک بیشتر است؟
بر اساس ماده 548 قانون مجازات اسلامی، ارش هرگز نمی‌تواند از دیه مشخص‌شده برای یک عضو یا منفعت بیشتر باشد. اگر در نتیجه جنایت، علاوه بر عضو آسیب‌دیده، منفعت یا عضو دیگری از دست برود یا دچار نقص شود، برای هرکدام دیه جداگانه‌ای تعیین می‌شود. به‌طور معمول، دادگاه میزان ارش را به‌صورت درصدی از دیه کامل محاسبه می‌کند. در نتیجه، فرق دیه با ارش در این است که دیه مبلغ ثابت و مشخصی دارد، اما ارش متغیر است و همیشه کمتر از دیه خواهد بود.
مهلت پرداخت ارش و دیه
بر اساس ماده 488 قانون مجازات اسلامی، قانون‌گذار برای پرداخت دیه مهلت مشخصی تعیین کرده است. این مهلت از زمان وقوع جنایت به شرح زیر است، مگر اینکه توافق دیگری صورت گرفته باشد:
- دیه در جنایت عمدی: باید ظرف یک سال قمری پرداخت شود.
- دیه در جنایت شبه‌عمد: باید ظرف دو سال قمری پرداخت شود.
- دیه در جنایت خطای محض: باید ظرف سه سال قمری پرداخت شود.
در صورتی که محکوم علیه بخشی از دیه را در مدت مقرر پرداخت کند، محکوم‌له موظف است آن را بپذیرد. همچنین، اگر در جنایت عمدی توافقی بر سر پرداخت دیه صورت گیرد ولی زمان مشخصی برای پرداخت تعیین نشود، مطابق ماده 491 قانون، پرداخت باید ظرف یک سال از زمان توافق انجام شود.
در مقابل، قانون برای ارش مهلت پرداخت مشخصی تعریف نکرده است، بنابراین مهلت پرداخت ارش ثابت و معین نیست و به شرایط پرونده و نظر دادگاه بستگی دارد. بنابراین، فرق دیه با ارش در این است که دیه مهلت قانونی مشخصی برای پرداخت دارد، اما ارش زمان پرداخت ثابتی ندارد و به توافق یا نظر دادگاه وابسته است.
دریافت کنندگان ارش و دیه
چهار گروه می‌توانند دیه را دریافت کنند: مجنی علیه، وراث، بیت‌المال و در موارد خاص، برای امور خیریه.
- اگر مجنی علیه زنده باشد، دیه به خودش پرداخت می‌شود.
- در صورت فوت، دیه به عنوان ترکه به وراث می‌رسد.
- اگر متوفی وارث نداشته باشد، دیه به بیت‌المال واریز می‌شود.
- همچنین طبق ماده 722 قانون مجازات اسلامی، دیه جنایت بر میت به وراث نمی‌رسد و متعلق به خود متوفی است. در صورت وجود بدهی، دیه صرف پرداخت آن می‌شود و در غیر این صورت، صرف امور خیریه خواهد شد.
- در خصوص ارش، چون مجنی علیه زنده است، ارش مستقیماً به او تعلق می‌گیرد.
فرق دیه با ارش در این است که دیه ممکن است به وراث یا بیت‌المال برسد، اما ارش همیشه به فرد آسیب‌دیده پرداخت می‌شود.
