موضوع ازدواج با فردی که دچار اختلال دوقطبی (Bipolar Disorder) است، پیچیدگی‌های خاص خود را به همراه دارد. هنگامی که پای مسائل مالی و حقوقی مانند مهریه زن دوقطبی به میان می‌آید، ابهامات و نگرانی‌های حقوقی برای خانواده‌ها و به خصوص زوج‌ها ایجاد می‌شود. بسیاری از افراد جستجو می‌کنند که وضعیت مهریه در صورت پنهان کاری بیماری روانی چگونه است و آیا این بیماری می‌تواند حق مهریه را تحت تأثیر قرار دهد یا خیر. ضروری است بدانیم که اختلال دوقطبی، یک بیماری روانی قابل مدیریت است و صرف وجود آن در زن یا مرد، به طور معمول و خود به خود، حق مهریه را از بین نمی‌برد یا لغو نمی‌کند.
در این مقاله جامع، ما به طور مفصل به تحلیل شرایط حقوقی و فقهی حاکم بر عقد نکاح و مهریه در زمینه بیماری‌های روانی خواهیم پرداخت. ما تفاوت بنیادین بین جنون (به عنوان یکی از عیوب فسخ نکاح) و اختلال دوقطبی را تشریح می‌کنیم، تأثیر پنهان‌کاری بیماری روانی بر حقوق زوجین و چگونگی مطالبه یا عدم استحقاق مهریه را بر اساس قوانین مدنی ایران (با نگاهی به فقه اسلامی) بررسی خواهیم کرد.
تفاوت اختلال دوقطبی با “جنون”
اولین و مهم‌ترین قدم برای تعیین وضعیت مهریه زن دوقطبی، درک تفاوت دقیق میان یک بیماری روانی مدیریت‌پذیر (مانند اختلال دوقطبی) و عیب حقوقی جنون (Insanity) است که در قانون مدنی برای فسخ نکاح تعریف شده است.
الف. اختلال دوقطبی: یک بیماری مدیریت‌پذیر و نوسانی
اختلال دوقطبی یک بیماری روانی مزمن است که با تغییرات شدید خلق‌وخو، انرژی و سطح فعالیت مشخص می‌شود، اما به ندرت به معنای جنون حقوقی است.
- اختلال دوقطبی با دوره‌های مانیا (شیدایی) و دوره‌های افسردگی عمیق مشخص می‌شود. در فاز مانیا، فرد ممکن است انرژی بیش از حد، تصمیمات پرخطر و بی‌پروا، و کاهش نیاز به خواب داشته باشد. در فاز افسردگی، فرد دچار غمگینی شدید، از دست دادن علاقه و افکار خودکشی می‌شود.
- مدیریت پزشکی: با پیشرفت‌های علم روان‌پزشکی، اختلال دوقطبی با داروهای تثبیت‌کننده خلق‌وخو و روان‌درمانی در اکثریت موارد قابل کنترل است. فرد مبتلا در اغلب اوقات در حالت تعادل (ایوتیمیا) قرار دارد و توانایی درک، تصمیم‌گیری و مسئولیت‌پذیری کامل را دارد.
- عدم تطابق با جنون: از نظر حقوقی، جنون به حالتی از دیوانگی دائمی یا ادواری گفته می‌شود که در آن فرد توانایی تشخیص خوب و بد یا انجام امور عقلانی خود را ندارد. یک زن یا مرد مبتلا به دوقطبی، تا زمانی که در حالت جنون دائمی یا ادواری نباشد، از نظر حقوقی عاقل محسوب می‌شود و عقد نکاح و مهریه او صحیح و لازم‌الاجرا است.
ب. جنون به عنوان عیب موجب فسخ نکاح و بطلان عقد
تنها در صورت تبدیل وضعیت روانی فرد به جنون حقوقی، بحث بطلان عقد و تأثیر بر مهریه مطرح می‌شود.
- طبق قانون مدنی ایران (ماده ۱۱۲۱)، جنون یکی از عیوب مشترک است که موجب حق فسخ نکاح برای هر دو طرف می‌شود (اگر جنون دائم یا ادواری در حین عقد وجود داشته باشد یا پس از عقد در مرد ایجاد شود).
- تأثیر بر مهریه: اگر جنون در زن (به شرط استقرار در حین عقد) وجود داشته باشد و مرد به دلیل این عیب اقدام به فسخ نکاح کند، مهریه به زن تعلق نمی‌گیرد (ماده ۱۱۰۱ قانون مدنی). اما اگر اختلال دوقطبی در زن، منجر به جنون نشده باشد، عقد نکاح صحیح است و مهریه زن دوقطبی به قوت خود باقی است.
وضعیت حقوقی مهریه زن دوقطبی در شرایط مختلف
برای تحلیل دقیق وضعیت مهریه زن دوقطبی، باید زمان بروز بیماری (قبل از عقد یا بعد از عقد) و میزان آگاهی زوجین را در نظر گرفت.
الف. بیماری دوقطبی موجود در زمان عقد و پنهان‌کاری
اگر بیماری قبل از عقد وجود داشته و زن یا خانواده او آن را پنهان کرده باشند، موضوع تدلیس مطرح می‌شود، نه لزوماً فسخ مهریه.
- عدم بطلان عقد: اگر اختلال دوقطبی به حد جنون نرسیده باشد، پنهان‌کاری آن موجب بطلان یا فسخ خودکار عقد نمی‌شود. عقد نکاح و در نتیجه مهریه همچنان صحیح است.
- تدلیس در ازدواج: اگر زن یا خانواده او به صورت فعالانه بیماری دوقطبی را از طریق اظهارات دروغ یا فریبکاری پنهان کرده باشند (به گونه‌ای که فقدان بیماری به عنوان شرط ضمنی عقد تلقی شود)، مرد حق فسخ نکاح به دلیل تدلیس را دارد.
- تأثیر تدلیس بر مهریه: اگر مرد به دلیل تدلیس (نه جنون) اقدام به فسخ کند و نزدیکی صورت نگرفته باشد، در مورد مهریه تعیین شده اختلاف نظر وجود دارد. اما در صورت وقوع تدلیس و پنهان‌کاری، مرد می‌تواند علیه زن یا شخص فریب‌دهنده، دادخواست مطالبه خسارت (از جمله خسارت ناشی از مهریه) را مطرح کند. با این حال، باید مجدداً تأکید کرد که صرف اختلال دوقطبی، جزو عیوب فسخ نکاح محسوب نمی‌شود و دادگاه‌ها در این زمینه بسیار محتاط عمل می‌کنند.
ب. بروز اختلال دوقطبی پس از عقد نکاح
اگر زن پس از عقد نکاح (و در زمان حیات مشترک) به اختلال دوقطبی مبتلا شود، مهریه او تحت هیچ شرایطی ساقط نمی‌شود.
- مهریه به محض جاری شدن صیغه عقد، مالکیت زن می‌شود و این حق، صرفاً به دلیل بیماری یا مشکلات روانی که بعداً ایجاد می‌شوند، از بین نمی‌رود. حتی اگر بیماری دوقطبی پس از عقد به حدی شدید شود که تبدیل به جنون شود:
- در مرد: جنون مرد پس از عقد، حق فسخ نکاح را برای زن ایجاد می‌کند، اما مهریه زن دوقطبی به طور کامل محفوظ است.
- در زن: جنون زن پس از عقد، حق فسخ نکاح را برای مرد ایجاد نمی‌کند و مرد باید به طلاق روی بیاورد، که در این صورت نیز مهریه (حتی در صورت عدم تعیین در عقد) طبق قانون محفوظ است.
جنبه‌های روانی و حقوقی مطالبه مهریه در دوران بیماری
یکی از ترکیبات مرتبط با مهریه زن دوقطبی که مردم در گوگل جستجو می‌کنند، وضعیت مطالبه مهریه توسط زن در طول دوره‌های حاد بیماری (مانیا) است.
الف. وضعیت حقوقی اعمال حقوقی در دوران مانیا
در طول دوره‌های حاد مانیا، برخی از اقدامات و تصمیم‌گیری‌های مالی فرد ممکن است از نظر حقوقی باطل تلقی شوند.
- توضیحات مفصل: اختلال دوقطبی در فاز مانیا می‌تواند باعث شود که زن تصمیمات غیرمنطقی یا تکانشی بگیرد (مانند بخشیدن مهریه، یا انجام معاملات مالی بزرگ). اگر ثابت شود که در زمان انجام یک عمل حقوقی (مانند بذل مهریه یا امضای سندی) فرد به دلیل شدت بیماری در فاز جنون موقت یا سفاهت (عدم رشد کافی برای انجام امور مالی) بوده است، آن عمل حقوقی باطل یا غیرنافذ است.
- مطالبه مهریه در مانیا: با این حال، مطالبه مهریه، صرفاً استفاده از یک حق مکتسب است و زن می‌تواند حتی در دوران بیماری خود یا از طریق قیم یا ولی خود این اقدام را انجام دهد، مگر اینکه در زمان مطالبه، حکم جنون برای او صادر شده باشد و تحت قیمومت باشد. در غیر این صورت، اقدام او برای گرفتن مهریه صحیح است.
ب. لزوم شفافیت و شرایط ضمن عقد
بهترین راهکار برای هر دو طرف، شفافیت در مورد وضعیت روانی و تعیین شروط ضمن عقد است.
- زوجین می‌توانند برای کاهش خطرات حقوقی مهریه زن دوقطبی، با مشورت متخصصان حقوقی و روان‌پزشکی، شروطی را در عقد نکاح یا یک سند جداگانه درج کنند. مثلاً:
- شرط درمان: می‌توان شرط کرد که زن متعهد به پیگیری درمان منظم و مصرف داروها برای مدیریت اختلال دوقطبی باشد.
- شرط حق فسخ: می‌توان برای مرد حق فسخ نکاح را در صورت تشدید بیماری به حد جنون یا امتناع زن از درمان به گونه‌ای که زندگی مشترک را غیرممکن سازد، تعیین کرد.
- تأثیر بر مهریه: در صورت وجود شرط، باید صریحاً تأثیر آن بر مهریه مشخص شود. با این حال، هر شرطی که ماهیت مهریه (مالکیت زن پس از عقد) را کاملاً سلب کند، ممکن است باطل تلقی شود.
جمع‌بندی حقوقی و توصیه به زوجین
وضعیت مهریه زن دوقطبی در نهایت توسط دادگاه و بر اساس شواهد پزشکی و حقوقی مورد قضاوت قرار می‌گیرد.
الف. تحلیل نهایی حقوق مهریه
حق مهریه زن دوقطبی صرفاً به دلیل وجود اختلال دوقطبی از بین نمی‌رود.
- اصل بقای مهریه: اصل بر این است که مهریه به محض عقد، حق زن می‌شود. اختلال دوقطبی (بر خلاف جنون) عیب محسوب نمی‌شود و مهریه زن دوقطبی به طور کامل محفوظ است، مگر اینکه مرد بتواند ثابت کند که در زمان عقد، زن در حالت جنون دائمی یا ادواری بوده و او از این موضوع بی‌اطلاع بوده است.
- مسئولیت زوجین: در صورت آگاهی زن از بیماری، صداقت و شفافیت با همسر آینده بهترین رویکرد اخلاقی و حقوقی است.
ب. توصیه‌های کلیدی برای مدیریت ازدواج
- مشاوره پیش از ازدواج (Pre-Marital Counseling): زوجین باید حتماً در جلسات مشاوره تخصصی شرکت کنند تا ماهیت بیماری، دوره‌های حاد، نحوه مدیریت بحران و مسئولیت‌های هر دو طرف در قبال درمان زن مشخص شود. این شفافیت، احتمال دعاوی حقوقی بعدی را به شدت کاهش می‌دهد.
- پزشکی قانونی و مدارک: در صورت بروز اختلاف، نظر پزشکی قانونی در مورد اینکه آیا وضعیت زن به حد جنون حقوقی رسیده است یا خیر، برای تصمیم دادگاه در مورد فسخ نکاح به دلیل جنون و وضعیت مهریه، تعیین‌کننده است. ارائه مدارک پزشکی دقیق در مورد سابقه بیماری، درمان‌ها و وضعیت فعلی زن در دادگاه اهمیت بالایی دارد.
- مشاوره حقوقی تخصصی: برای جلوگیری از ابهامات، زوجین باید حتماً قبل از عقد، شرایط حقوقی مربوط به بیماری‌های روانی را با یک وکیل متخصص حقوق خانواده در میان بگذارند.
